धनमायाको संघर्ष
सदानन्द अभागी
गंगाको तीरमा सोलामा आगो जलिरहेको छ । धनमाया दुई हात निधारमा राखेर मुर्दा जलिरहेको आगोका लप्कोतिर हेरेर रोइरहेकी छन् । आडैमा गंगा नदी बगिरहेकी छन् । मलामीहरू नदी किनारमा बसेर कोही गुन गुन गरिरहेका छन् भने कोही तास खेलिरहेका छन् । एक जनाले भन्यो – ‘मरण होस् त यस्तो होस् ?’ अर्कोले भन्यो –‘ हो त नि मरणत राम्रै भयो, न त थला प¥यो , न त अस्पताल धाउनै प¥यो’ ? फेरि अर्कोले भन्यो – ‘जे भयो राम्रै भयो ।’ हर्के अर्को हातमा सुर्ती मोल्दै आयो । ‘के को गुन गुन हो ?’ प्रश्न ठड्यायो । सबै मुखामुख भए । । एउटाले मुख फो¥यो ‘अरू कसको हुन्थ्यो र यही हल्लन दासको’ । सुर्ती मुखमा राख्दै भन्यो –‘जिउँदै मरेका मुर्दाको पनि के कुरा गर्नु, यो त उसै दिन मरेको हो जुनदिनदेखि बाबुको अकुत सम्पत्ति रक्सी र रण्डीमा सकेर मद्रासको गल्ली गल्मीमा लम्पसार परेको थियो । लाशलाई आज नेपालमा जलाइरहेका छौं । यस्ताको नाम उच्चारण गर्नु पनि सोझै नर्कमा जानु हो ।’ सबैका कान ठडिए, कसैले हो हो भने । कोही अचम्ममा परे । अचम्ममा पर्नेहरूको जिज्ञाशा पलायो । अचम्ममा पर्नेमध्येबाट रामप्रसादले कपाल कन्याउँदै भन्यो –‘हर्के दाइ तिमी त धनमायाको गाउँले भाइ अनि हल्लन दासको साथमा काम गरेको व्याक्ति, यिनको बारेमा त तपाईंलाई सबै कुरा थाहा छ । यिनको जीवन कथा सुन्न पाउँ न ? हैन यस्ताको के कथा सुन्नु ? ‘किन रिसाएको ?’ ‘हैन ! हैन ! रिसाएको छैन । मानिस भएर जन्मेपछि राम्रो नराम्रो के हो भन्ने छुट्ट्याउन सक्नुपर्छ । म कतातिर लाग्दै छु भन्ने कुरा पनि जान्नुपर्छ । आफ्ना परिवार आमाबाबाप्रतिको दायित्वलाई बुझ्नुपर्छ । समाजले कसरी हेरिरहेको छ त्यो पनि मूल्याङ्कन गर्नुपर्छ । मानिसमा विवेक हुुन्छ । विवेक र मानव भएर मानवताहीन व्यक्ति मानिसको गणनामा पर्दैन । रामप्रसाद भाइ तिम्रो जिज्ञाशालाई कुनै समय पूर्ति गरिदिउँला । आज लाश जलिसक्यो अब हिँडौं । धानमायालाई अगाडि लगाएर दुवै मलामीसँग घरतिर फर्के ।
आज हल्लन दासको स्वर्गारोहण भएको पाँचौं दिन भयो । उसको घरमा भेटी ल्याउने छिमेकीको आवत जावत भैरहेको छ । कसैले चामल कसैले पैसा लिएर आइरहेका छन् । धनमायालाई केही राहत भए पनि १३ औं दिन त्यसमा गरिने दानको भारी कसरी हल गर्ने भन्ने समस्या त जीवितै छ । तेह्रदिनसम्म पुरेतको दक्षिणा, गरुडपुराण सुनाउने, पण्डितको दक्षिणा, शैयादान लगायतका दानहरू मलामीलाई गहुँत ग्रहण गराउने गहु्रङ्गो भारी कसरी हल गर्ने आदि चिन्तामा परेकी धनमायाको पीडाबाट पार लगाउने को ? यस प्रश्नको उत्तर भने कसैले दिनेवाला छैनन् ।
हर्के र रामप्रसाद पनि आजै भेटी लिएर आए । दुवै जनाको भेट भयो । रामप्रसादलाई धनमाया र हल्लन दास (जसको सही नाम सुन्दरप्रसाद थियो) को जीवनकथा जान्न निकै कौतुहलता थियो । दुवै धनमायाको घर नजिकैको चौरतिर लागे । रामप्रसादले हर्केलाई घाटमा भएको बातचितले निकै कौतुहल जगाएको, रातदिन मनमा त्यही कुराले घर जमाएको र सुत्न नसकेको घटनालाई खुलस्त राख्यो । हर्केले भन्यो – “सुन्दरप्रसाद र धनमायाको जन्म एउटै गाउँका दुई कुलिन घरमा भएको थियो । पहाडी गाउँ भए पनि दुवै घर सम्पन्न थिए । धनमायाको माइतीले आफ्नो सम्पन्नतालाई बडोत्तरीतिर लगे तर सुन्दरप्रसादको घरले भने आफ्नो सम्पन्नता र कुलिन खानदानीलाई ध्यान दिन सकेन । सुन्दरप्रसाद नामजस्तै रूपमा पनि निकै सुन्दर थियो । यो सुन्दर रूप नै उसलाई अभिसाप बन्यो । आफ्नो सम्पन्नताले गर्दा उसमा घमण्ड थियो । गाउँका सुन्दरीहरूको नजरमा ऊ नाची रहन्थ्यो । छोराको यस्तो चाला देखेर सुन्दरप्रसादका आमाबाबाले धनमायासँग विवाह गरिदिने निधो लिए । दुवैको विवाह धुमधामले भयो” भन्दै हर्के टक्क अडियो । रामप्रसादले हर्केको मुखतिर हेर्दै “अनि के भयो ?” प्रश्न राख्यो ।
“अनि के हुनु नै थियो र सुन्दरप्रसादको बानी सुध्रिएन । अब त ऊ रक्सी पिउन थाल्यो । गाउँमा ऊसँग मिल्ने एउटा साथी थियो । ऊ पनि उसको संगतले क्स्याहा भयो । दुवै विदेश जाने भनेर भारतको मद्रासमा पुगे । सुन्दरप्रसाद र उसको साथीले चौकिदारी जागिर खान थाले । सुन्दरप्रसादको साथीले मद्रासमा जागिर खान थालेपछि रक्सी खान छाड्यो । ऊ आर्थिक रूपमा सम्पन्न हुँदै गयो तर सुन्दर प्रसादको बानी सप्रेन । परिवार ल्याइदिए ऊ सप्रन सक्छ भन्ने राय साथीहरूको आयो । सबैको सल्लाहलाई उसका साथीले पनि राम्रै मानो र उसले सुन्दरप्रसादलाई परिवार ल्याएर बसौं भनेर सल्लाह मिलायो । दुवैले परिवार मद्रास पु¥याए । सुन्दरप्रसादको बानी सुध्रेन ऊ रक्सीमै रमायो । धनमायाले निकै दुःख भोग्न प¥यो । श्रीमान श्रीमतीको दाम्पत्य जीवन कहिल्यै राम्रो हुन सकेन । यति हुँदाहुँदै पनि एउटी छोरीले जन्म लिई । धनमायाको जीवन अझै कष्टदायी भयो । आमाछोरीको जीवन धान्न लोग्नेले जागिर खाने मालिकको घरमा भाँडा माझ्ने काम गर्न थालिन् ।”
धनमायाका ५ भाइ दाजुहरू भएकाले पहाडको सम्पत्तिको मूल्य घट्दै जानु, वनमा खाने कुराको कमी हुँदा र बाँदरको संख्या बढ्दै गएको समस्याले गर्दा पहाड छोड्न बाध्य भई तराईतिर झरे । धनमायाले केही धन सञ्चित गरेर नेपाल फर्किइन् । घरमा आउँदा पनि घरपरिवारले बास्ता नगरेपछि धनमाया बाबुआमाको शरणमा पुगिन् । बाबुआमाले एक कट्ठा जमिन किनिदिएर एउटा सानो घर बनाइदिए । धनमाया र छोरीको जीवन यसै घरमा चल्दै थियो । छोरीलाई धनमायाले यनकेन प्रकारेण पढाउँदै गइन् । छोरी तरुनी हुँदै गई । आफ्नो कठिन परिश्रमको फलले गर्दा धनमायाले छोरीको विवाह गर्न सफल भइन् ।
नेपाली समाजमा एनकेन प्रकारेण छोरीलाई विवाह गरिदिएपछि छोरीलाई घरमा जे जस्तो सास्ती भोग्न परे पनि सहन गरेर घरमै बस्नुपर्छ भन्ने मान्यता बोकेकी र आपूmले पनि व्यवहारमा उतारेकी धनमायाले छोरीलाई घरमा बस्नै पर्ने भन्दै कर गरिन् । धनमायाको कर र घरको असहयोगको कारणले गर्दा उनकी एक छोरीले पनि रुखमा पासो लगाएर संसार त्यागिन् ।
एकल छोरीले पनि संसार त्यागेपछि धनमायाको एकल जीवन झनै कष्टकर हुँदै गयो । रक्सी र रण्डीको रमाइलो संसार सधैं साथ कहाँ रहन्छ र ? सुन्दरप्रसादको जीवन गलित हुँदै गयो । न धन नै साथमा छ, न ताकत नै तनमा छ । अब त सुन्दरप्रसाद रक्सी नखाए पनि मद्रासको गल्लीमा ढल्न थाले । यस अवस्थामा एक जना सुन्दरप्रसादको नातेदारले धनमायाको घरमा ल्याइदिए ।
जवानीदेखि भोगेका यातनाले पनि धनमायालाई छाडेन । अब त आफ्नो तनलाई थामेर उठ्न नसकेको श्रीमानलाई उपचारको जिम्मा उनलाई आइलाग्यो । उनमा धैर्य छ दुःख सहन सक्ने, साहस छ असक्त तनलाई सशक्त पार्ने त्यसो हुँदा तनमन लगाएर गरिबीले छाएको घरलाई बोक्दै श्रीमान्को उपचारमा जुट्छिन् । हिँड्न सक्ने बनाउँछिन् । निबेक गरेर खाना खुवाउँछिन् । उनी नभएको बेला श्रीमान्ले निमेक गरेर किनेको अन्न पनि चोरेर रक्सी खान छाड्दैनन् । ... आदि आदि कुरा गर्दागर्दै हर्केले हातको घडीमा नजर लगाउँछ । आज हतार भयो भन्दै रामप्रसादसँग विदा मागेर हिँड्छ ।
आजभोलिी भन्दै तेह्रौं दिन आइलाग्छ । हर्के र रामप्रसाद पुनः भेट हुन्छन् । दुवैले गहुँतग्रहण गर्दछन् । दुवैले अन्त्येष्टिको कर्मबाट बाहिरिनु उनलाई धौ धौ भएको आफ्नै आँखाले देख्छन् । तर पनि खाली हातकी धनमायामा धर्यता छ । मन विशाल छ । जस्तो कठिन अवस्थामा पनि उनले समाजमा पु¥याएको योगदानको गाउँलेले मुक्तकण्ठले प्रशंसा गरिरहेका छन् । उनको सहयोगगार्थ चन्दा उठाएका छन् । यो देख्दा हर्के र रामप्रसाद पनि निकै प्रभावित हुन्छन् । केही चन्दा दिन ती दुवै सहभागी बन्छन् । १३ दिने क्रियाकर्म सबै समाजको सहयोगबाट उदाहरणीय बन्छ । हर्के र रामप्रसाद दुवैले धनमायाले बोकेका अरू दुःखलाई कोट्याउन चाहाँदैनन् तर उनको भावी जीवन सुखदायी र कल्याणमय होस् भन्ने कामना गर्दै विदा हुन्छन् ।
